Atmosferin çirklənməsi
Atmosferə vulkan püskürmələri, canlıların tənəffüsü, yanacaqların yandırılması, bakteriyaların fəaliyyəti, çürümə prosesləri nəticəsində karbon, dəm qazı, kükürd qazı, və onun törəmələri, azot birləşmələri və oksidləri, ağır metalların oksidləri, və s. daxil olur. Bu maddələr sonradan fiziki- kimyəvi proseslərə məruz qalaraq ikinci qrup atmosfer çirkləndiricilərini, aerozolları, turşuları və s. əmələ gətirir. Atmosfer çirklənmələri iqlimin dəyişməsinə, Günəş şüalarını axın sürətinə, tərkibinə, onun Yer səthində əks olunmasına, atmosferdə gedən bütün təbii proseslərin dinamikasına və nəhayət atmosfer çöküntülərinin tərkibinə ciddi təsir edərək biosferdə gedən həyat proseslərinin normal inkişafına mane olurlar.Atmosfer havasının ilkin təbii tərkibini dəyişən hər bir əlavə komponent hava hövzəsi üçün çirkləndirici hesab olunur. Əgər havanın ilkin təbii tərkibində heç bir digər komponent mövcud deyildirsə , onda hava təmiz hesab olunur. Təmiz quru havanın tərkibi aşağıdakı cədvəldə verilir.
Respublikamızda atmosferin çirklənməsi sənaye şəhəri olan Bakı və Sumqayıtda daha çox müşahidə olunur. Bu şəhərlər üzrə atmosfer tullantılarının 66,1%-i Bakının , 4,5 %-i isə Sumqayıtın payına düşür. Bakı və Sumqayıt şəhərlərində atmosferin əsas çirklənmə mənbələri nəqliyyat və enerji sektorlarıdır. Bundan başqa neft və neft məhsulları, kimyəvi maddələr və inşaat materialları istehsal edən müəssələr də əsas mənbələr hesab oluna bilərlər.
Cədvəl 1: Təmiz və quru havanın tərkibi
Komponentlər
|
Kimyəvi işarəsi
|
Quru hava şəraitində həcm
üzrə qatılıqlar,%
|
Oksigen
|
O2
|
20.93
|
Azot
|
N2
|
78.10
|
Arqon
|
Ar
|
0.9325
|
Karbon qazı
|
CO2
|
0.03-0.04
|
Hidrogen
|
H2
|
0.01
|
Neon
|
Ne
|
0.0018
|
Helium
|
He
|
0.0005
|
Kripton
|
Kr
|
0.0001
|
Ksenon
|
Xe
|
0.000009
|
Ozon
|
O3
|
1×10-6
|
Radon
|
Ra
|
6×10-8
|
Çirkləndiricilər havada toplanaraq, dumanla birləşir, insana və bütün canlı orqanizmlərə öldürücü təsir göstərən “fotokimyəvi duman” və ya “smoq” adlanan qarışıq əmələ gətirir.
“Smoq” aşağıdakı tullantıların qarışığından əmələ gəlir
- azot oksidləri (monooksid NO və dioksid NO2);
- karbon qazı (CO2), karbon oksid (CO);
- kükürd qazı (kükürd –4oksid SO2);
- qurğuşun birləşmələri;
- toz və his
Havada iki cür smoq yarana bilər:
- duman və qaz tullantılarının qarışığı olan sıx duman;
- yüksək qatılıqlı zəhərli qazların və aerozolların yaratdığı örtük.
Aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 2) atmosferdə olan çirkləndirici maddələrin Yol Verilə Bilən Qatılığı (YVQ) göstərilmişdir. YVQ dedikdə qatılığının elə bir yuxarı həddi başa düşülür ki, həmin hədd və ondan aşağı qatılıqlar ətraf mühitdə heç bir fəsad törətmir. Dövlət sənədlərində bu zərərli maddələrin məhdudlaşdırılmış normativ ( YVQ )qiymətləri mövcuddur və mütləq bu qiymətlərə əməl olunmalıdır. Bu məhdudiyyət norması YVQ adlanmaqla, o hədd hesab olunur ki, həmin həddədək uzun müddət zərərli maddə ilə təmasda olan canlı orqanizmdə patoloji dəyişiklik baş verməsin.Əgər zərərli maddə ətraf mühitdə daha az miqdarda olduqda belə insan orqanizminə təsir edərsə , belə halda norma kimi həmin az qatılıq YVQ sayılır. Maksimum birdəfəlik YVQ həddi atmosfer çirkləndiricilərinin qısa müddətli təsirində insanın reflektor reaksiyalarının (iy, dad ) başlanması anında müəyyən olunur. .
Orta sutkalıq YVQ isə insan orqanizminə təsir edən ümümi zəhərli , kanserogen və başqa cür təsir edən zərərli maddələr üçün müəyyən olunur.
Zərərli maddələrin qatılığı
Təbii havanın tərkibini dəyişən, yəni onu çirkləndirən hər bir komponentin miqdarı kütlə (ck) və həcm qatılıqları (ch) ilə ifadə olunur.
Həcm qatılığı – havanın vahid həcmində çirkləndirici komponentin tutduğu həcmi (sm3) göstərir. Ölçü vahidi – sm3/m3.
Həcm qatılığı temperaturdan və təzyiqdən asılı deyil. Həcm qatılığı verilmiş şəraitə uyğun hesablanır.
Kütlə qatılığı – çirkləndirici komponentin 1 m3 havada olan milliqramla miqdarını göstərir. Ölçü vahidi – mq/m3.
Kütlə qatılığı təzyiqdən və temperaturdan asılıdır. Onun qiyməti normal şəraitə uyğun (t = 00C, P = 0.1013 MPa) olaraq aşağıdakı kimi hesablanır:
ckn- havanı çirkləndirən komponentin normal şəraitə gətirilmiş kütlə qatılığıdır, mq/m3;
ck –havanı çirkləndirən komponentin hər hansı temperatur və təzyiqdə olan kütlə qatılığıdır,mq/m3; th,Ph -uyğun olaraq havanın temp
Cədvəl 2:
Çirkləndirici maddələrin atmosfer havasında YVQ-ı,mq/m3
Maddə
|
Maksimum birdəfəlik YVQ
|
Orta sutkalıq
|
Azot 4-oksid
|
0,085
|
0,04
|
Azot 2- oksid
|
0,4
|
0,06
|
Akrolein
|
0,03
|
0,03
|
Ammonyak
|
0,2
|
0,04
|
Aseton
|
0,35
|
0,35
|
Benz(a) piren
|
-
|
0,1mkq/100m3
|
Benzol
|
1,5
|
0,1
|
Asılı maddələr(toz)
|
0,5
|
0,05
|
Hidrogen xlorid
|
0,2
|
0,2
|
Hidrogen sianid
|
-
|
0,01
|
Kadmium
|
-
|
0,001
|
Sulfat turşusu
|
0,3
|
0,1
|
Ksilol
|
0,2
|
0,2
|
Manqan və onun birləşmələri (MnO-dan başqa)
|
0,01
|
0,01
|
Mis
|
-
|
0,002
|
Metilmerkaptan
|
0,000009
|
-
|
Metallik nikel
|
-
|
0,001
|
Ozon
|
0,16
|
0,03
|
Piridin
|
0,08
|
0,08
|
Sement tozu
|
0,3
|
0,1
|
Metallik civə
|
-
|
0,0003
|
His
|
0,15
|
0,01
|
Qurğuşun və onun birləşmələri (tetraetil qurğuşundan başqa)
|
-
|
0,0003
|
Hidrogen sulfid
|
0,008
|
-
|
Karbon sulfid
|
0,03
|
0,005
|
Kükürd 4 oksid
|
0,5
|
0,05
|
Metil spirti
|
1,0
|
0,5
|
Toluol
|
0,6
|
0,6
|
Trikrezol
|
0,005
|
0,005
|
Karbon 4 oksid
|
5,0
|
3,0
|
Fenol
|
0,01
|
0,003
|
Formaldehid
|
0,035
|
0,003
|
Hidrogen flüorit
|
0.02
|
0,005
|
Çətin həll olan qeyri-üzvi Flüoritlər
|
0,2
|
0,03
|
Furfurol
|
0,05
|
0,05
|
Maddə
|
Maksimum birdəfəlik YVQ
|
Orta sutkalıq
|
Xlor
|
0,1
|
0,03
|
Altı valentli xrom(CrO-də hesablanmış)
|
0,0015
|
0,0015
|
Sink oksidi (sinkə hesablanmış)
|
-
|
0,05
|
Etilbenzol
|
0,02
|
0,02
|
Cədvəl 3. Azərbaycan Respublikasında "QOST 2874-82-İçməli su"
standartlarına əsasən gigiyenik normalar, YVQ mq/l.
Sıra
|
Cöstəricilərin adı
|
Normativ
| |||
1
|
Mikroorqanizmlərin sayı,1 ml3 suda
|
100
| |||
2
|
Bağırsaq çöpləri bakteriyalarına aid olan qrupların sayı(koli-indeks) 11-lik suda
|
3
| |||
3
|
Qalıq alüminium(Al),
|
0,5
| |||
4
|
Berillium,(Be)
|
0,0002
| |||
5
|
Molibden(Mo),
|
0,25
| |||
6
|
Arsen(Ar),
|
0,05
| |||
7
|
Nitratlar(NO3)-
|
45,0
| |||
8
|
Poloakrilamid qalığı
|
2,0
| |||
9
|
Qurğuşun (Pb)
|
0,03
| |||
10
|
Selen(Se)
|
0,001
| |||
11
|
Stronsium(Sr)
|
7,0
| |||
12
|
Flor
|
I və II iqlim rayonları
|
1,5
| ||
III «-»
|
1,2
| ||||
IV «-»
|
0,7
| ||||
16
|
Hidrogen göstəricisi, pH
|
6,0- 9,0
| |||
17
|
Dəmi r( Fe)
|
0,3
| |||
18
|
Ümumi codluq ,mq.ekv/l
|
7,0
| |||
19
|
Manqan (Mn)
|
0,1
| |||
20
|
Mis (Cu2+)
|
1,0
| |||
21
|
Polifosfat qalıqları (PO4-3)
|
3,5
| |||
22
|
Sulfatlar (SO42-)
|
500
| |||
23
|
Quru qalıq
|
1000
| |||
24
|
Xloridlər (Cl-)
|
350
| |||
25
|
Sink (Zn2+)
|
5,0
| |||
26
|
20 0C-dərəcədə qoxu və 60 C-dək qızdırıldıqda
|
2
| |||
27
|
Dad və tam 200C-də
|
2
| |||
28
|
Rənglik, dərəcələri
|
20
| |||
29
|
Standart şkalaya görə bulanıqlıq
|
1,5
| |||
30
|
Sərbəst xlor
|
0,3-0,5
| |||
31
|
Birləşmiş xlor
|
0,8-1,2
| |||
32
|
Suda həll olmuş oksigen
|
Qışda
|
4,0
| ||
yayda
|
6,0
| ||||
Cədvəl4
Çirklənrici
|
Çirkləndiricinin mənşəyi
|
Maksimum birdəfəlik YVQ, mq/m3
|
Orta YVQ, mq/m3
| |
Toz(asılı maddələr)
|
Bakı və Sumqayıtda atmosferə atılan tozun 82,7 %-i inşaat materialları istehsalı müəssələrinin payına düşür.
|
0,5
|
0,05
| |
Kükürd qazı (SO2
|
Atmosferə atılan kükürdün 55%-i neft və neft məhsullarının payına düşür.
|
0,5
|
0,05
| |
Karbon qazı(CO2)
|
Atmosferdəki karbon qazı bitkilər tərəfindən fotosintez prosesində mənimsənilərək karbohidratların sintezinə sərf olunur.
|
Normativ yoxdur
|
Normativ yoxdur
| |
Dəm qazı (CO)
|
Əsasən maşınlarda benzin mühərriklərindən ətraf mühitə daha çox yanmamış karbohidrogenlər, onların tam yanmamış oksidləşmə məhsulları ( karbon -2 oksid-dəm qazı, və aldehidlər daxil olur. )
|
5,0
|
3,0
| |
Azot 4-oksid (NO2)
|
Hər ikisinin atılan 81% miqdarı əsasən neft və neft məhsullarının payına düşür.
|
0,085
|
0,04
| |
Azot 2 oksid(NO)
|
0,4
|
0,06.
| ||
Qurğuşun-Pb(tetraetil qurğuşundan başqa)
|
Əsasən avtomobillər vasitəsilə atmosferi çirkləndirir. Qurğuşun və onun birləşmələri əsasən avtomobillərdə benzinin oktan ədədini yüksəltmək üçün onun hər litrinə 1q-a qədər əlavə edilən tetraetil qurğuşunun oksidləşməsi hesabına əmələ gəlir. Bu birləşmənin uçuculuğunu artırmaq üçün benzinə xüsusi aşqarlar (məsələn ,dibrometan )qoşulur ki, bu da ətraf mühitdə halogenidlərin yayılmasına səbəb olur.
|
-
|
0,0003
| |
yerüstü ozon –O3
|
Oksigen atmosferin yuxarıqatlarında allotropik modifikasiya edərək aşağıdakı reaksiya üzrə ozona çevrilir.
3O2=2O3
Əsas əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,o bütün canlılar və xlorofilla üçün öldürücü təsirə malik atmosferə daxil olan qisa dalğa uzunluqlu (0, 22-0, 29mkm) ultra bənövşəyi şüaları udur.
|
0,16
|
0,03
| |
Комментариев нет:
Отправить комментарий